Hmangaihna ep (opposite) hi huatna a ni lo
‘Hmangaihna ep (opposite) hi huatna a ni lo, ngaihthahna a ni…rinna ep (opposite) hi kalsualna a ni lo, ngaihthahna a ni, nunna ep (opposite) hi thihna a ni lo ngaihthahna a ni’
-Elie Wiesel
Elie Wiesel hi Indopui Pahnihna hunlaia Nazi sipai ten Juda mi te an suatna hmun, Auschwitz leh Buchenwald concentration camp atangin a damkhawchhuak a, a pa, a nu leh a farnu te he hmunah hian a chan hial. He hmun atanga chhanchhuah a nih hnu hian mihring dikna chanvo humhimna atan nasa takin a bei zui a ni. 1986 khan Nobel Peace Prize a dawng a, hemi tum a a thusawiah hian , ‘Awn lam nei rawh, a laia din hian rahbeha awmte ni lovin a rapbettute a pui a ni. Ngawihsanna hi hnehchhiaha awmte ni lovin hnehchhiahtute lamtang a ni’, a ti nghe nghe.
Bible zirtirna leh ngaihthahna, ngaihtuah nawn a ngai e.
Rev. Zairema khan ‘Pathian Rethei Lam Awn’ ah chuan Mi Hausa leh Lazara tehkhin thu kha heti hian a sawi a, ‘Mi hausa khan a hlep ruk emaw thilsual hranpa a tih emaw kan hre lo, ui tluk pawha retheih a uksak loh kha Pathian demna a ni’ tiin. ‘Retheih chhan tam tak sawi tur a awm ang; piang fuh tawk lo a rilru lama rual ban loh vang te, leh mi mal taksa hrisel loh vang te, khawtlang rorel dan phung dik tawk loh vang te tiin a khaikhawm theih ang a…Kan zir loh vang nilo, kan chung a thil thleng thin te avang leh remchang kan tawn loh avanga rethei kan ni thluah awm e…Hmeithaite chu Bible pawhin rethei sawi nan tak a hmang a, mipa tha ang an nei lo, kan khawtlang nun phungah pawh sut tur an ngah bik, an rethei hle a ni. Tunlai kan khawtlang kalhmang hian hausa lam a awn a, a vur deuh telh telh a, rethei tan thiltih a harsa tial tial bawk’ tiin a sawi zui a.
Rev. Zairema thil thlir thui leh hmuh thukzia hi vawiin hun atanga thlir let pawh hian a la pawmawm hle. Kan pianchhuah dan te, kan seilenna te, kan khawtlang kalphung leh rorelna tam tak te avanga dinhmun inang lova ding leh inthlau kan nihna (structural inequality) chu a hmu chiang hle a, khawtlanga dinhmun hniam te chu anmahni thiamloh a puh ngawt thin hi a fuhlo thei hle a ni tih a tarlang chiang hle. George Monbiot chuan, ‘Thawhrimna hi sum leh paia hausak hril tu ber ni se zawng, African hmeichhia zawng zawng hi millionaire an ni ang’ tiin a phen a thil awm chu thiam takin a lo tarlang bawk a ni.
Midang pheikhawk bun…
Archbishop Helder Camara khan, ‘Rethei hnenah ei tur ka pek chuan mi thianghlim tiin min sawi a, engvanga rethei nge an nih tih ka zawh chuan misual chhuahin min chhuah leh si’ tiin a sawi a. Camara thusawi hian ngaihtuah a tithui hle. Mi harsa zawk te hi sum leh pai emaw, a tha thawh zawng te pawhin kan pui fo thin a, thil tha pawh a ni ngei mai. Chumi piahlamah chuan engvang chiahin nge chutiang dinhmunah chuan an din tih zawh chu an harsatna tak tak su kiang tur leh an saltanna ata an zalenna atan thil pawimawh lai tak a ni. Nimahsela, chu zawhna zawh chu thil awlsam a ni ta hauh lo mai. Mi harsa zawk te harsatna te, a bet zawk ten thawm an chhuah theihlohnaah te hian keimahni ngei pawh hi mawhphurtu kan lo nih ve theih thin vang a ni.
Tirhkoh Paula chuan, ‘Lawm te chu lawmpui ula, tap te chu tahpui rawh u’ (Rom 12:15) ti a min zirtirna hi chik zawk a ngaihtuah fo a tul hle. Ringtu ni si, mi natna thinlung taka tawrhpui thei lo, mahni hlimna leh nawmsakna chin chiah ngaihtuah nih hi a hlauhawm hle. Mi harsa zawk te neksawrtu kalphung diklo chu siamtha a, rawl chhuah a, mi harsa zawk te tan a beih leh auchhuah hi kan tih makmawh a ni.
Rev. Dr. Martin Luther King Jr. khan kahhlum a nih hmaa a thusawi hnuhnung ber, bawlhhlawh thianfaitute chanvo humhalh a pungkhawm hmaa a thusawi, ‘I’ve been to the mountaintop’ tih ah khan Samari mi tha tehkhin thu thurchhuakin a hunlai dinhmunah chuan a chan a, hei hian ngaihtuah a ti thui hle.
Jerusalem leh Jericho inkar kha a hunlaia hmun tihbaiawm tak, ‘Bloody Pass’ an tih hial a nih thu a sawi a. Puithiam te leh Levia chi te khan mi kut tawk hliam tuar lo let reng an hmuh khan an rilruah thil tam tak a lo lut ngei ang. ‘ Tanpui ta ila, ka chungah enge thleng thei ang?’ tiin an inzawt ngei ang. Inkhawm tur emaw, meeting pawimawh nei tur emaw an ni maithei. Chutianga mi lo let reng chu suamhmang tawktarh te pawh a ni thei reng a ni. Samari mi tha a lo kal a, chutah chuan chu zawhna chu rawn letlingin ‘ He mi hi tanpui lo ta ila a chungah hian enge thleng thei ang?’ tiin a zawt ta zawk a. ‘Keimah’ tih aiah ‘Nangmah’ tih dah len chu Lal Isua in a ngaihpawimawh lai a nih thu a sawi. Bawlhhlawh thianfaitute chanvo atan bei tura pungkhawm te pawh chuan, ‘He thil hi bei ila ka chungah enge thleng ang?’ tih zawhna ni lovin ‘He thil hi bei lo ila he’ng mi te chungah hian enge thleng ang?’ tih chu an zawhna zawh tur tak niin a sawi.
He Lal Isua zirtirna chungchang a Rev. Dr. Martin Luther King Jr. thusawiah hian kan nitin nun a ngaihtuah zui tham thutak leh thuk tak a inphum tlat a ni. ‘Nangmah I Inhmangaih angin I veng te I hmangaih tur a ni’ tih hi Narendra Modi sawi a ni lova, Amit Shah sawi a ni hek lo. A hniakhnung kan zui, Lal Isua sawi a ni a, thupek zawng zawng a ropui ber ‘anpui’ a ni. Kan nitin nunah te, kan eizawnnaah te, thutlukna kan siam tinreng ah te ‘keimah’ tih hi ‘nangmah’ ti a dah a, mi chan a kan indah hmasak zet theihloh chuan kelkang sawntlung pawng ei zo vekin Thuthlung hlui leh thar te hi keu chul dup mah ila, Lal Isua zirtirna nen chuan a inkawlkalh tlat dawn a lo ni reng mai.
Khawvel pahnih…
Michael Sandel, Harvard University-a Professor khan a panlai nun, dawn tisei tak mai chungchang a sawi a. Hmanlai chuan inkhel an en pawhin ni sa leh ruah sur chu khawtlanga mi tha leh mi chhia te pawhin an do ho a, an thil tawn chu a inang tlang pet pet a, an inhriatthiam pui tawn thei a ni. Hun leh ni a lo ral chuan dinhmun a inthlak a, hulhiap a thu phak leh phak ve lo te dinhmun a inpersan a. Hulhiap a thu phak te chuan ni sa leh ruah do te dinhmun chu an hriatthiampui (feel) thei ta lo.
Keini dinhmunah pawh hian thil tamtak a danglam a. Kan nu leh pa te hun a eizawnna leh khawsak phung inang pet pet kha a danglam a. Kan khawsak khamtu leh min daidantu a danglam chak hle. Smartphone neih te chu thil chuangtlai (luxury) ni lovin neih makmawh a ni tawh a. Smartphone mai ni lo, internet chak tha hman tur nei leh nei lo zirlai chu an dinhmun a inthlau ta phak mai. Chu mai a ni lo, smartphone hmang thei lo tan khawtlang thu kal lam leh haw lam hriat a har tawh a, hri leng karah online bill pe thei lo tan tui leh kawlphetha ‘disconnect’ a hlauhawm a. Thla bi hlawh nei leh nei lo dinhmun thlengin a inthlau ta hle. Hei bak tamtak a awm, kan sawi vek seng lovang. ‘Kan’ khawvel leh ‘anni’ khawvel chu daidan a ni a, han inbe thin mah ila tawng kan inhre tawn lo fo a. Khawvel lehlama na tuar rum ri chu hriatthiam a har fo thin. Chu dandainna bang chu chhu chattu an mamawh a ni.
‘Midang pawhin an thei alawm’ tih ang chi te hi dinhmun in ang tlang tan chuan infuihna tangkai tak a ni thei awm e. Mahse, hetiang a thu lak hian mi tamtak chu a hrek bet ve thei bawk a, hei vang hian a him lo thei hle awm e. A tam zawk thlirna atanga sirtluk tawp (majoritarian tyranny) hian a bet zawkte phurrit a belhchhah fo thei. Lockdown emaw Home Quarantine emaw dan bawhchhia an awm chang te hian ‘an sual vang’ emaw ‘midang thuawih ang a an awih ve theih loh vang’ emaw niin kan ngai fo thin a, thenkhat phei chu nuihzat lamah kan la fo thin.
Hetiang zingah hian thuawihloh vang hrim hrim an lo awm a nih pawhin tamtak hi chu a chhan leh vang tha tak nei a ni ngei ang. A nawrtu in a zir loh, midang dinhmun nen a khaikhin theihloh a awm ngei ang. Ruihtheihthil ti thin te hian a ti ve lo te harsatna tawh loh tam tak an tawk ang a, ‘withdrawal symptom’ te pawh an nei nasa ngei ang. Zu in thin tan phei chuan nunna thlengin a tuar thei niin mi thiam ten an sawi. Hman deuh lawk ah chhim lam khaw pakhat a thil thleng te kha a runthlakin a lainatawm takzet a ni. Kan thil tawh leh hmachhawn te hi a inang vek lova, tehfung pakhata teh a, chumi tlin ve lo te dinhmun tur ngaihtuah thleng lova, tling lova puan zung zung mai hian rawl chhuah ve thei lo te phurrit hi a belhchhah fo thei awm e.
Tlangkawmna
Kan rilru puthmang fel loh vang ni hauh lovin khawsak phung leh nunphhung inthlak danglam (complex) telh telh hian midang dinhmun hriatthiampui a ti harsa telh telh a. Kan thiltih leh ngaihdan in midang tawrhna a thlen theih dan ngaihtuah tur chuan thu kan vuakthlak hma in ngaihtuahna fim lehzual hman a tul takzet a ni.
Finthuril lam a mi challang tak John Rawls thlirna atangin han en ila; thutlukna kan siam dawnin kan thutlukna siam turin a chhe zawnga a nghawng nat ber tur zingah keimahni ngei tel dawn ta ila, chuti chung chuan kan dinna/thutlukna chu a la ngai tho ang em tih inzawh nawn fo a tul hle. Chu chu Lal Isua zirtirna, dan rangkachak ti a sawi thin, ‘miin I chunga an tih a I duh tur ang bawkin mi chungah ti ve rawh’ tih nen pawh a in zul viau awm e.
Comments
Post a Comment