Ropui lova ngamtu Sen
(Requiem for the legendary Amartya Sen)
Kum engemawzat liamta khan mipa naupang pakhat chuan pa pakhat thi hnuang mai, chem a vih hliam tuar hi an tual ah chuan a hmu a. Khawngaih avanga tap hluam hluam chung chuan chu hliam tuar chu bawihsawmin a tanpui a ni. Hetih hunlai hian sakhaw thil avanga intualvuakna te avangin a ralmuang lo hle a. Chuti chung chuan chu hliam tuar pa chu a nupui fanau ten chu khuaah chuan hnathawk a kal lo turin chelh mah se patling chuan a nunna thapin thih nge a nupui fanau te riltam a thihtir tih inkar ah chuan duh thlan tur a neilo a, duhloh thlan tur chiah a nei a ni tih a hriat te chuan a lung a tichhia a, chutiang thil chuan a puitlin hnu thlengin a thinlung chhungril ber a luah chho ta a ni.
He mipa naupang hi tu dang ni lovin ‘welfare economics’ championpuitu economist hmingthang leh Nobel Prize hial lo dawng tawh, Harvard University a zirtirtu ni phak, Amartya Sen a ni. Mi thiam leh mi ril pui pui dang tamtak ang lo takin ‘market oriented’ lam economy in hmun lailum a chan lai leh Chicago University lam thawm a len lai takin rawl chhuah ve zo lo leh pachhe zawk te tan lukhawng nei zawnga economy kalpui chu rawn chawivulin ‘welfare economics’ chu tuifinriata lawngpu khawhar ang maiin a rawn vahvaihpui a. A kutchhuak tinreng ah te hian a thluak mai nilo a thinlung a tel thin lai hi a danglamna tak a ni.
A laiah hming pawh Tagore-a sak ngat niin chhungkaw vantlang chunglam tak atanga seilian mah nise a thinlung a thu nung awm chu a kalsan ngai lova, a thiamna leh theihna chu a pumpui tanghma atan a chhekkhawm lova, sum leh pai emaw ‘Certificate’ ngah emaw ‘API’ score san emaw 'hna neih hrim hrim' emaw 'hlawh pun' aia 'hlawhtling' tehna lian a nei a ni chek ang. Justice te chu ‘dikna’ ti a sawina tawngkam hian a daihlohzia te chu chiang takin a hailing a, discipline mal a thil thlur thuk a theihlohzia hriain jurisprudence leh philosophy huang thuk ber ber te daiin a liluh a, chu chu economics huangah chuan tangkai taka ke chhehna atan a hmang thiam a. Thiamna te hi sum leh pai siamna emaw a ni ngawt lova, mihring te khawih che phak leh thleng phak tur a nihzia a chiang hle a ni.
‘The Idea of Justice’ ah chuan John Rawls-a ‘justice’ theory chu rawn chingpawrin a duhkhawp loh lai chu ‘capablity approach’ hmangin a rawn thawm a. John Rawls-an mitin te hamthatna thlen tlang thutlukna siam a pawimawhna a rawn sawi chungchangah chuan sahalkhai pakhata teh tlan theih a nihlohzia sawiin ‘capability’ pawimawhna a rawn sawi ta a ni.
Mitin hian rah chhuah tur a kan thawh theihna turin mamawh bulthut hrang hrang kan nei a, chutiang kan mamawh bulthut - ei leh bar te hriselna te kan neih dan inchen lo leh chutiang nei tura theihna kan neih dan, kan pianken atanga kan seilenna te kan seilen dan atang ringawt te hian a inthlau thei em em a. Chutiang kan mamawh bulthut pawh nei phak lo te chuan voh an mamawh bik zia te, chu chuan ‘mihring’ kan nih ang a kan zalenna te leh kan khawsak tinreng a nghawng nasatzia a tarlang chiang hle a ni.
Entirna pakhat han sawi ila, pianphunga harsatna avanga kal theilo chuan rah chhuah tur a ‘theihna’ ( capability) nei turin chet vel kawngah harsatna a nei nghal a. Wheelchair emaw kan pek chuan a mamawh ti a thil tangkai te ti thei turin nasa takin a pui thei ngei ang. Chutih rualin pianphunga harsatna tawk nilo hnenah wheelchair chu pe ve ngawt ila, an tangkaipui dan a inanglo hle ang. Rah chhuah tur leh nukhaw tha (quality life) nei turin mihring kan nih ang a kan mamawh bulthut hrang hrang te nei tur te hian ‘capability’ hrang hrang hi kan neih a tulzia a tarlang chiang hle a ni. ( Capability pawh hi kan sawifiah zo dawn chuanglo duhtawk ang)
Tunlai hrileng kar a Sen a thlirna eng atanga kan thlir theih tam tak a awm awm e. Pahnih khat lek han tarlang ila. “ Chu pa chuan smartphone a nei reng alawm chhawmdawl a mamawh lo” emaw “ “Sumo te pawh an nei alawm tanpui an ngai hleinem” te kan han ti ngawt a.
Smartphone kha mistiri tan te hlei hlei a tangkai ngei ang. Camera in thla te an han la a, an customer te bulah an bungraw siam te an han hmuh a, an hnathawh tanpuitu tangkai tak a ni. Chu lo ah pawh tunlai chhanah chuan kan khawsak na hrang hrang ah thil tangkai tak a ni a. Smartphone nei leh neilo nunphung a inthlauh theih dan hi ngaihtuah a ngai hle awm e. Tunlai ngat phei chuan a tel lovin naupangin sikul an kai theilo nghal pang.
Smartphone nei rau rau ah pawh hian duhtawka internet hman tur nei naupang leh chutiang nei lova seilian chu tunlai khawvelah inthlau deuh tur an ni asin! TV awmlohna a seilian leh TV awmna a seilian naupang chu an inthlau thei hle ang. Lockdown karah smartphone hian ei leh in a pe theilo a, kuthnathawk a eizawng tan phei chuan an harsatna va hmuh thelhna leh sawi mam sakna chi a ni lo a ni. Sumo chungchang hi sawi leh ta ila, ‘motor nei thei chin’ te chu tanpui ngai awm lo tak an ni.
Han ngaihtuah chiang deuh ila, kha Sumo kha a service theih lai chuan an chhungkaw ei bel, an khamkhawp ei ve ngawr ngawr a ni maithei. Hri leng avanga a service theih takloh ah chuan a hmaa ‘capability’ a neih ang khan theihna a neilo a ni. Thir rem khawm a ni ringawt. Patling, nutling leh fanau ten buhfai leh chawhmeh an ei ve reng a ngaih a, electric bill te pek a ngaih a, dammawh hritlan a damdawi man lei ve reng a ngaih si chuan manganthlak tak tur a ni. kan mamawh (necessity) leh thil chuangtlai (luxury) te hi a hun leh hmun a zir a kan thlir that a tul khawp mai.
‘Collective Choice & Social Welfare’ ah Kenneth Arrow te ho ‘Social Choice’ theory rawn chingpawrin mitin maiin sukthlek leh ngaihhlut kan neih theuh ten kan khawsakhona a nghawng dan leh mimal zalenna te vawchhe si lo a kan thattlanna tur ngaihtuah a tul dan thuk tak, ngaihtuahna chawk tho leh bengvarthlak tak a chhawpchhuah te, ‘Development as freedom’ ah chuan mihringin retheihna leh harsatna dinhmun atanga duhthlanna nilo duhlohthlanna kan neih thin dan ngei mai a naupan laia a thil tawn te nen pawh la inhne hnai tak a chhawpchhuah te, ‘development’ leh ‘freedom’ chungchang kan hriat thin dan tlanglawn piahlam ram min thlirpui te hi a ziaktu rilru tawm turin han hrethiam phak phei ila chuan a ropui lehzual awm mang e.
(Phuailuai deuh mah se Amartya Sen piancham puala he thuziak hi amah thlahna atan ka herlum leh e)
Comments
Post a Comment