Chi man to leh a chhehvel kha

Han ngaihtuah hlek ila...

Hman deuh ah khan chi a vang dawn ni a sawi a nih avangin mi tam takin chi an lei khawl (panic buying)  a. Hmun hrang hrangah chi mamawh tak tak tan lei tur a van phah bakah mamawhna kan insiamchawp avangin thil man a to chhoh thut (price shock) phah a ni.

Hetiang hi petrol leh diesel chungchangah pawh a thleng fo tawh thin. Hetiang thil a lo thlen hian a hnam pum ang a indemin a sual ta ber leh chhe ta ber angina kan inchhal thin a. Hei hi khawvel hmundanga thil thlen dan leh economic kalphung thil thlenkhat te nen ngaihtuah zui a tul a ni.


Anni pawh...

Kum 2004 nipui lai khan US ah Hurricane Charley chuan Florida state chu na takin a nuai chiam mai a. Mi 22 laiin nunna an chan a,  dollar makdatuai 11 hu bungrua a ti chhe bawk a ni. He thil thleng vang hian thil man a to chho thut a, hotel thlen man te, thingkung tlu hnawk rem rum thenfai man te bakah air conditioner te a chhiat bakah kawlphetha lam te a tihkhaihlak avangin khawlum hnuaiah chuan vur man te pawh tihsan vek a ni a. Hei hian chanchinbu lian tak tak ah te hmun a luah nghal a, hetih hunlai a titi tam ber a ni.

Sorkar lam chuan thil man sang venna dan a siam nghal a, attorney general pisa ah ngawt pawh a hlimchhawnah hian complaint sanghnih chuang a thleng nghal a ni. Thil man tihsan hi dodaltu leh a thlawptu an awm nawk a. Thil man tihsan thlawptute zingah hian  free market economist hmingthang tak Thomas Sowell pawh a tel nghe nghe.

An tanchhan zingah chuan – thil man tihsan hian supply lam a tipung a, thil zuartu te lam a ko lut a, chu chuan mipui nawlpui thattlanna a thlen a ni; thil hian amahin hlutna leh man tak tak a neilo a, sorkar inrawlh lova mipui mamawhna hian a man a hril a, hei hian mipui duhthlanna zalen a pe a ni tih te; thil man to hian chakkhai mamawh te renchem tur leh a chuangliam a hmang lo turin a veng a ni tih te a tel hlawm a ni. 

Hetih lai hian thil man tihsan duhlotu te hian hetiang dinhmun a thil lei tur man tihsan a ni hian thil lei na kawngah hun dang a mi angina ‘duhthlanna thiang’ hman nen a inang theilo tih te; Mi mamawhna remchanga la a hetianga lo tih hi in hnehchhuhna ang a ni a, chhia leh tha hriatna thiang atang pawhin a diklo hrim hrim tih te a tel bawk. 

A chung a ngaihdan pahnih tarlan ah khian keini ringtu te hi khawiah nge kan din ve dawn tih hi zawhna pawimawh tak a ni ta a. Uluk tak a ngaihtuah vang vang chuan Lal Isua khan Biakbuk a then thianghlim a a thinrim em em chhan kha biakzina lo kal te inhlanna tur an mamawhna remchang a la a to tak tak a lo thleng kha niin a lang.  Keini ringtute hian tun thil chauh nilo ah pawh hian kan nun peng hrang hrangah he thil hi chik tak a kan ngaihtuah fo a tul a ni. 


Midang thiltihin min nghawng, Kan thiltih pawhin midang a nghawng...

1833 khan British economist William Forster Lloyd chuan thlirna pakhat a duangchhuak a. Vantlang ran tlatna hnim hring awmna mual tha tak hi vantlangin hmang tlang ta ila, chu hnim hring chu kan mimal ran te tlatna atan mimal hlawk thei ang bera hman theuh kan tumna lamah kan tichereu zo vek dawn a ni. Chu mual hring dup chu chutianga kan hmanna ah chuan a chereu hlauh avangin a venna atan insum tlang dawn ta ila, tu emaw insumna kha tuemawin remchangah la in mual hring dup ah chuan a ran lo tlat tir bik ta se vantlang thatna atana insum te chuan kan chan vet ho dawn a ni a ti.Hei hi ‘Tragedy of the Commons’ tiin a sawi.

Hei bakah hian chu vantlang mual hring dup leh a hnim hring chu ral thei leh chereu thei a nih avangin renchem hle a ngai a, thenkhatin midang ngaihchang lek lova an lo hman emaw, duh duh a tihchereu chu vantlang tawrhna thlen thei a ni.

Thutlukna leh dahkham...

American Economist pakhat, Nobel Prize pawh lo dawng tawhtu, Gary Becker chu Columbia University a doctoral zirlai a nih laiin a exam tur chuan lirthei hunna tur remchang a hmu mai lova. A exam tur khawtlai a a exam chan a lirthei hunna zawn ai chuan a lirthei chu kawngkam remchangah chuan dah tawp mai a, 'fine’ chawi chu ‘channa tlem zawk’ niin a ngai a, kawngamah chuan a lirthei a hung ta tawp mai a ni. Gary Becker a chhut ang hian midangin chhut in ti ve ta vek se kawngkam chu lirthei in a khat ang a, a tuartu tur chu mipui zawng zawng kan ni thung si ang. A hma a kan sawi tak, Lloyd a ‘Tragedy of the Commons’ ang chiah kha kan hmabak ang.

Ngaihtuah nawn a ngai e...

Tun lai boruak ang hian kan sawi tak hi han hmehbel ta ila, buhfai te leh chakkhai dang te hi kan chhekkhawl a kan inchuh chiam hian mamawhna sang thut ( demand shock) kan insiamchawp bakah chakkhai ( resource) kan intamchhuah thei a. A awm chhun remchem tak a inpeizawn ai a, kan mamawh bak a chuangtlai kan chhek hian a mamawh tak tak  te leh harsa zawk te  kan hrek bet tih kan hriat a ngai a ni. Lirthei intlanchhawk tel tel a, hunna a inhunchhawk tlang a inbanlek tel tel thei tur hian Gary Becker ang a kawngsir a a lirthei hun lawk mamawh ang dinhmun kha thik a ‘tih ve vek’ kan tum emaw, ‘tul lova kan tih ve kher’ chuan a mamawh zawk te kan hrek bet thei tih hriat a tul hle. 


Kan thil tih leh duhthlanna hmakhalhtu tur chu mahni kan inhmangaih ang a midang te hmangaih ( kan inngaihtuah rual a midang te ngaihtuah tel) hi Bible min zirtirna a ni tih hriat tel fo hi a ni. Nitin eikhawp dil,  Lalpa'n tawngtai dan min zirtir ang a tawngtai thin hian a chuangliam thleng thleng a kan dapna lamah midang nitin eikhawp tal hi chu i dip lo hram ang u.

Comments

Popular posts from this blog

NULA NARAN

Kha tlangval vanduai kha

HUN, PAWISA, HLUTNA LEH DUHTHLANNA